Strona stworzona, dzięki uprzejmości Biblioteki Publicznej Gminy Prażmów, przez miłośników gminy Prażmów. Ustanów 2023

Artykuły z tej kategorii

Łoś i Wola Łoska w okresie staropolskim położone były w Ziemi Czerskiej, w powiecie sądowym czerskim, w parafii Jazgarzewo, nad rzeką Jeziorą. Sąsiednia wieś Piskorka lub Piszczkurka znajdowała się na terenie tej samej Ziemi, w powiecie grodzieckim (grójeckim), w parafii Prażmowo.

Z Łosia wywodził się szlachecki ród Łoskich herbu Rogala.

Herb Rogala rodziny Łoskich.

Pierwsza wzmianka pojawiająca się w źródłach historycznych dotyczy Jana z Łosia chorążego czerskiego w latach 1409-1416. Miał on dwóch synów: Abrahama (bezdzietnego) i Jana podkomorzego zakroczymskiego, ożenionego z Anną z Nowego Dworu (1429). Małżonkowie mieli 12 dzieci, córki: Katarzynę, Annę i Dorotę oraz 9 synów: Piotra, Abrahama, Jana Pilika, Mikołaja, Jakuba Borutę, Hieronima, Stanisława, Marcina i Andrzeja.

Mikołaj Łoski był studentem Uniwersytetu w Krakowie w 1458 r., bakałarzem nauk wyzwolonych w 1461 r., kanonikiem warszawskim w 1486 r. Studia krakowskie skończył też Andrzej, najmłodszy z rodzeństwa. Obaj zmarli bezdzietnie.

Po śmierci Jana z Łosia (przed 1463 r.), spadkobiercy dokonali podziału dóbr po ojcu (1476 r.). Łoś przeszedł w ręce siódmego syna Stanisława.

Abraham otrzymał Piskórkę i Uwieliny, stając się protoplastą rodu Uwielińskich. Pozostali od swych dóbr dziedzicznych przybrali nazwiska: Pilików, Borutów Skulskich, Wągrodzkich, Odrzywolskich i Chynowskich.

Stanisław Łoski z Łosia, podkomorzy zakroczymski był dwukrotnie żonaty. Z obu małżeństw miał sześcioro dzieci. W 1521 r. synowie Stanisława Mikołaj i Feliks Łoscy dzielą się dobrami z bratem Janem (bezdzietny). Od tej daty wzięły początek dwie linie Łoskich piszących się z Łosia.

Potomkami Mikołaja byli syn Gabriel i wnuk Krzysztof (1576 r.).

Z kolei zstępnymi Feliksa był syn Jan, wnukowie Stanisław i Jan. Stanisław ożeniony z Elżbietą Bogatkówną objął część Łosia w 1565 r. Po jego śmierci w 1581 r. wdowa wraz z dziećmi pozwała Annę Głodkowską o zabójstwo męża i ojca. Wyniku sprawy nie znamy. W 1583 r. toczył się kolejny proces spadkowy o podział Łosia.

Potomkowie wywodzący się z linii Gabriela Łoskiego – Kacper i Stefan w latach 1623, 1626 i 1645 skupowali od rodziny poszczególne części majątku. Druga żona Kacpra, Katarzyna Uwielińska wniosła w posagu w 1620 r. część Piskórki. Synowie Kacpra Marcin i Andrzej, z bratankiem Franciszkiem i siostrą Agnieszką Bolecką w 1687 r. sprzedali swe części w Łosiu i Woli Łoskiej Potockiemu. Drugi syn Stefana, Jan zrobił to samo już 5 lat wcześniej. Syn wymienionego wyżej Franciszka, Walenty w 1700 r. sprzedał Potockiemu pozostałą część Łosia.

W tym okresie przez Łoś i Czarny Las prowadziła droga lokalna łącząca dwa trakty dalekosiężne: krakowski wiodący przez Tarczyn z lubelskim wiodącym przez Czersk.

W opisie parafii jazgarzewskiej z 1778 r. wieś Wólkę (dawną Wolę) Łoską określono mianem opustoszałej. W Łosiu znajdowała się już wówczas karczma.

Nie wiadomo, jak długo majątek pozostawał w rękach Potockich. W 1783 r. Łoś z przyległościami należał do Wojciecha Jakubowskiego. Po nim w 1800 r. dobra nabył hrabia Ludwik Skarbek. Kolejnym właścicielem w 1806 r. został pułkownik Kacper Bogucki. W umowie sprzedaży zobowiązał się on do wypłaty dożywotniej, corocznej renty na rzecz rezydenta majątku hrabiego Skarbka, wówczas już schorowanego i niewidomego. Po roku nowym nabywcą Łosia zostaje szambelan Jerzy Mikołaj Wilczewski, przejmując wszystkie zobowiązania. Wilczewski zadłużył się z powodu przeprowadzonych inwestycji u konsyliarza tajnego i szambelana dworu Ernesta Sartoryusza de Schwanenfeld. Inwestycje nie przyniosły oczekiwanego zysku i w 1814 r. nastąpiło zajęcie dóbr przez komornika. Nowym właścicielem został wierzyciel. Publiczna licytacja w sądzie odbyła się w maju 1816 r. W miesiąc później zmarł hrabia Skarbek.

Wdowa Rozalia z Golańskich hrabina Skarbkowa podjęła starania o unieważnienie licytacji i przywrócenie jej prawa własności do majątku. Małżeństwo Skarbków było od dawna skłócone i rozwiedzione. Hrabina przypisywała sobie prawa do mężowskiego majątku, dlatego bez jego wiedzy sprzedała Piskórkę księdzu Bujnowskiemu. Wilczyński eksmitował go potem na mocy wyroku sądowego. Po licznych procesach i apelacjach jej protesty zostały oddalone.

W czasie przygotowań do licytacji sporządzono najstarszy opis majątku. Pochodzi on z 1814 r. Wówczas dobra Łoś graniczyły z Ustanówkiem i Pęcherami od wschodu, z Pracami i Mroczkową Wolą od zachodu, z Runowem i Bogatkami od północy i z Prażmowem od południa.

Odcisk pieczęci Wójta Gminy Łoś z 1824 r.

W Łosiu znajdował się dwór drewniany, otynkowany, czteroizbowy z kuchnią, spiżarnią i alkierzem. Podobnie czteroizbowy był dom folwarczny dla służby. Zabudowania gospodarcze składały się ze: stajni (na 8 koni), wozowni, owczarni (na 300 owiec), 2 obór (na 44 sztuki bydła), wolarni (na 12 sztuk bydła), 2 stodół, spichlerza, piwnicy – ziemianki, gołębnika i „odchodka jednego złego bardzo”. Wokół rozciągały się cztery ogrody warzywne i młody sad owocowy. Do gospodarstwa folwarcznego należały też: młyn wodny o trzech kołach z foluszem, tartak, drewniana gorzelnia i nieczynny browar, który służył za mieszkanie ekonoma, kuźnia, garbarnia i zarybiony staw.

Dochód przynosiła należąca do majątku karczma zajezdna prowadzona przez Żyda Pinkusa.

We wsi było 15 chałup, po jednej izbie z komorą w każdej. Trzy z nich były puste. W pozostałych mieszkało 5 gospodarzy (Marcin Urbański, sołtys Aleksy Maciejewski, Jędrzej Dudek, Ignacy Słowik i Adam Łabęcki), 4 komorników – zagrodników i 1 komornica.

W Piskórce było tylko 5 chałup, w których mieszkało 2 gospodarzy i 3 komorników. Skromniej wyglądał też tutejszy dwór, wprawdzie czteroizbowy i zbudowany z muru pruskiego, ale pokryty słomą i trzciną. Rezydował w nim do śmierci „dla zażycia powietrza jako kaleka niewidomy Jaśnie Wielmożny Ludwik Skarbek”.

W Wólce Łoskiej nie było gospodarstw. Jedyny budynek nad sadzawką zajmował smolarz Jakub, dostarczający swe produkty do dworu.

Po śmierci Ernesta Sartoriusza de Schwanenfeld w 1820 r. dobra odziedziczyli jego bratankowie: Ernest Andrzej zamieszkały w Sartawicach pod Świeciem, Jan Fryderyk z Kobylników pod Inowrocławiem i Franciszek major i szef regimentu drugiego czarnych huzarów w służbie Jego Królewskiej Mości Króla Pruskiego w Herrenstadt.

Bracia sprzedali dobra w 1820 r. za 110 000 złotych polskich Onufremu Dominikowi de Schoerphas Wyczechowskiemu pierwszemu prezesowi Sądu Apelacyjnego Królestwa Polskiego, radcy stanu i kawalerowi Orderu Św. Stanisława.

Plan sytuacyjny wsi Łoś z 1832 r.

Kolejnym nabywcą Łosia stał się w 1843 r. Józef Mysyrowicz.

W połowie XIX w. gmina Łoś liczyła 295 mieszkańców, w tym 9 Żydów.

Władysław Mysyrowicz kupił dobra od ojca Józefa w 1865 r. Żoną Władysława była wywodząca się z sąsiedniego Prażmowa Jadwiga Barbara Placyda Ryx. W 1867 r. zmarł Józef Mysyrowicz.

Uwłaszczenie włościan na mocy ukazu carskiego przeprowadzono w Łosiu i Piskórce w 1868 r. Według tabeli likwidacyjnej w pierwszej z wymienionych wsi było 17 gospodarstw.

Należały do: Michała Pawłowskiego, Kacpra Gołembskiego, Antoniego Królaka, Pawła Zacharskiego, Józefa Nowakowskiego, Wincentego Araka, Jana Dobiegałły, Piotra Łobody, Stanisława Komorowskiego i Komorowskiej wdowy, Andrzeja Kuźmy, Adama Dąbrowskiego, Piotra Bednarczyka, Walentego Sionka, Piotra Minera i Janowej Herlichowej.

Pozostałe dwa gospodarstwa miały charakter współwłasności całej gromady wsi. Włościanie otrzymali też prawo wypasu 27 sztuk bydła razem z dworskim. W późniejszym okresie serwitut ten został zamieniony na dodatkowy przydział ziemi.

W Piskórce gospodarstwa otrzymali: Maciej Ruta, Jan Ruta i spadkobiercy Macieja Stepanowskiego, Antoni Królak, Jan Król i Kazimierz Gugała. W tej wsi żadnych uprawnień serwitutowych nie przyznano.

Kapliczka w Łosiu z 1871 r.

Władysław Mysyrowicz miał 4 synów. Sporządzając testament w 1901 r. cały swój majątek, zlokalizowany w powiecie grójeckim, podzielił między nich. Najmłodszy z rodzeństwa Feliks Franciszek Jan odziedziczył majątek Łoś z folwarkami Piskórka, Jadwisin i Zarzecze. Dwa ostatnie z wymienionych położone były między Łosiem a Pracami Dużymi. Dziś nie ma ich w wykazie miejscowości Polski ani na mapach [Jadwisin jest częścią wsi Prace Duże, ale nie wiedzieć czemu, nie figuruje w wykazach - przyp. red.].

Dobra Zarzecze i zapewne też folwark Jadwisin wyłączono z dóbr Prace Duże w 1898 r. Liczyły początkowo ponad 76 hektarów. To właśnie na terenie Zarzecza w 1909 r. włościanie wsi Łoś otrzymali ziemię za zrzeczenie się serwitutów pastwiskowych. Tym samym zostały one uszczuplone o ponad 28 ha.

Władysław Mysyrowicz był drugim z kolei właścicielem Zarzecza, nabył je od rodziny Budnych.

W 1904 r. Łoś, Jadwisin i Zarzecze kupił Władysław Suski. Po jego śmierci w 1943 r. toczyło się postępowanie spadkowe.

W tym okresie Łoś, Łoska Wólka i Piskórka należały do gminy Wągrodno, a Jadwisin i Zarzecze do gminy Komorniki z siedzibą urzędu w Tarczynie.

Łoś i Piskórka na mapie z 1914 r.

Podczas pierwszego Powszechnego Spisu Ludności Polski w dniu 30 września 1921 r. folwark Łoś liczył 16 budynków mieszkalnych i 258 mieszkańców, a wieś Łoś odpowiednio 10 domów i 85 osób.

W folwarku Piskorka–Łoś (nazwa używana wymiennie z Piskórką) stały 3 domy, zamieszkałe przez 45 osób, we wsi było 9 budynków z 67 mieszkańcami oraz 1 dom w leśnictwie, w którym mieszkało 5 osób.

W 1937 r. Władysław Suski, syn, działający w imieniu ojca, właściciela dóbr Łoś, wystąpił do Starostwa Powiatowego w Grójcu o wydanie pozwolenia na parcelację gruntów ornych o powierzchni ok. 129 ha. W końcu 1938 r. Suski tłumaczył się, że w skutek choroby nie mógł należycie zająć się parcelacją i prosił o przedłużenie ważności pozwolenia do 1 XI 1940 r. Termin przedłużono tylko do 1 XI 1939 r.

W opisywanym okresie majątek Łoś graniczył od północy z gruntami majątku Henryków, wsi Bogatki, wsi Grochowej i majątku Pęchery. Od wschodu otoczony był lasami państwowymi Uwieliny. Od południa graniczył z gruntami wsi Piskórka, majątku Wągrodno, majątku Wola Prażmowska, wsi Nowy Prażmów, wsi Aleksandrów i wsi Prace Duże. Na zachód od Łosia leżał folwark Jadwisin, dalej dobra Zarzecze graniczące z gruntami majątku Prace Duże i włościan wsi Łoś.

Podczas działań wojennych, we wrześniu 1939 r. (z 7 na 8 września) w folwarku Łoś znajdowało się stanowisko dowodzenia Armii „Łódź”. Wspomina o tym jej dowódca generał dywizji Julian Karol Wilhelm Józef Rómmel w swoich wspomnieniach „Za Honor i Ojczyznę” (Warszawa 1958): „Ze wszystkich stron widać łuny pożarów. Gdzieś daleko od południa słychać groźne mruczenie artylerii”. O godzinie 3.00 – 8 września sztab armii wyjechał do Kołbieli. Tego dnia gen. Julian Rómmel został mianowany dowódcą Grupy Armii „Warszawa”.

W 45. rocznicę Powstania Warszawskiego odsłonięto w Piskórce kamień z tablicą, upamiętniającą walkę Samodzielnego Batalionu Narodowych Sił Zbrojnych im. Brygadiera Czesława Mączyńskiego, tak opisaną w wydawnictwie „Szlakiem powstańczych oddziałów AK 1944-1994”: „11 sierpnia 1944 r. Kompania Leśna z częścią żołnierzy z batalionu „Krawiec” stoczyła ciężką walkę z silnie uzbrojonymi oddziałami Niemców, atakujących wieś Piskórkę. Pierwsze uderzenie przyjął na siebie 4 osobowy patrol z kompanii „Krawiec” pod dowództwem Władysława Włodarczyka ps. ”Blondyn”. Wystawieni oni byli jako czujka ubezpieczająca oddziały zakwaterowane we wsi. Wywiązała się ostra wymiana strzałów, która postawiła w stan pogotowia pozostałą część oddziału stacjonującego we wsi. Nagłe zaskoczenie przez nieprzyjaciela 4-osobowej czujki nie pozwoliło im na wycofanie się do wsi. Polegli: Witold Zienkowicz – „Witek”, Bogdan Rawski – „Sęp”, Henryk Wandel – „Jakub”. Dowódca czujki Władysław Włodarczyk – „Blondyn” pomimo dwukrotnego postrzału zdołał wycofać się do wsi. Przyjęcie przez czujkę pierwszego szturmu niemieckiego i śmierć w/w kolegów pozwoliła na przygotowanie się do walki pozostałych oddziałów. Dzięki wspólnemu działaniu komp. „Krawiec” i Kompanii Leśnej udało się odeprzeć atak niemiecki na wieś. Po dość długiej walce Niemcy zaczęli się wycofywać na całej linii zabierając zabitych i rannych. Cała walka trwała 2 do 3 godzin i zakończyła się około 4-5 po południu.

Straty to 3 zabitych żołnierzy i zmarły w szpitalu z ran „Wilczek” – Józef Jabłoński z batalionu „Krawiec” oraz 4 zabite osoby cywilne.

W ciągu 1 godziny zmieniliśmy miejsce postoju przechodząc do wsi Wojciechowice. Palącą się wieś opuściła również ludność cywilna – ratująca resztę dobytku. Jeszcze tego samego dnia wkroczył do wsi oddział Niemców wsparty czołgami niszcząc i paląc resztę zabudowań”.

Pomnik w Piskórce, 2024 r.

Opisane miejscowości należały do gminy Łoś, a w latach 1867-1952 do gminy Wągrodno. Z dniem 1 lipca 1952 r. nazwa gminy Wągrodno została zmieniona na Wola Wągrodzka [jednocześnie wyłącza się z niej Łoś i włącza do nowoutworzonej gminy Głosków - przyp. red.]. Od 1955 r. wieś Łoś i leśnictwo Łoska Wólka znajdowały się w gromadzie Prażmów, a wieś Piskórka w gromadzie Uwieliny.

Częścią wsi Piskórka był [i jest] Ksawerów.

Od stycznia 1973 r. wszystkie wymienione miejscowości są częścią gminy Prażmów.

Natomiast od wieków przynależą one do parafii w Jazgarzewie, obecnie w dekanacie piaseczyńskim.

Ewa i Włodzimierz Bagieńscy

Tekst pochodzi z miesięcznika "Co i jak" (nr 14) 6/1999

Korekta i przypisy: Bartłomiej Kucharski

Zdjęcie nagłówkowe: Polowanie w majątku Mysyrowiczów Łoś. Od lewej: Henryk Sienkiewicz, dr Julian Kosiński, X. Chełmicki, D. Gepner, Jerzy Ryx, mec. Siemiradzki, Oleś i Felix Mysyrowiczowie, młody Kosiński, Wodziński z Zaborówka. Zdjęcie dzięki uprzejmości p. Przemysława Niećko.

O historii Łosia można przeczytać również na stronie internetowej Historia Łosia – Wszystko o Łosiu (historialosia.pl).