Strona stworzona, dzięki uprzejmości Biblioteki Publicznej Gminy Prażmów, przez miłośników gminy Prażmów. Ustanów 2023

Artykuły z tej kategorii

Najstarsza wzmianka o Prażmowie związana jest z istnieniem kościoła parafialnego i pochodzi z 1406 r. Kościół drewniany nosił wezwanie świętych Wita i Modesta Męczenników. Usytuowany był na wzgórzu nad rzeką Jeziorką.

Prażmów stanowił gniazdo rodu Prażmowskich herbu Belina. Przedstawia on w błękitnym polu trzy srebrne podkowy zwrócone barkami ku sobie a ocelami ku bokom i dołowi tarczy. W środkowej utkwiony miecz. W klejnocie nad hełmem w koronie ręka w złoconej zbroi z wzniesionym mieczem.

Herb Belina rodziny Prażmowskich.

Najstarszym znanym z imienia przedstawicielem Prażmowskich jest Piotr z Prażmowa w latach 1468-1470 sędzia ziemi czerskiej. Kolejnym pojawiającym się w dawnych dokumentach jest Wawrzyniec Prażmowski, kanonik płocki i kruszwicki, dziedzic i proboszcz prażmowski. On to ufundował, zachowaną do dziś monstrancję o charakterystycznym dla okresu gotyku kształcie. W 1578 r. Marcin i Mikołaj Prażmowscy podzielili dobra prażmowskie pomiędzy siebie. Składały się one wówczas z miejscowości: Prażmowo, Wola Prażmowska i z Zawodnej Wsi, pod którą brała początek rzeczka Wągrodnica (obecnie Zielona).

W okresie potopu spłonęły zabudowania całego Prażmowa wraz z kościołem. Wkrótce odbudowano dwór i założono murowane fundamenty pod kościół. Być może inicjatorem tych działań był najznamienitszy przedstawiciel rodu – prymas Mikołaj Prażmowski. Sakrę biskupią otrzymał on w 1664 r. W latach 1666-1673 był prymasem Polski. Po abdykacji króla Jana Kazimierza pełnił obowiązki interreksa. W tradycji historycznej zasłynął bardziej jako działacz polityczny niż duszpasterz. Usiłował zapobiec elekcji Michała Korybuta Wiśniowieckiego.

W 1766 r. Eligiusz Prażmowski, starosta mszczonowski sprzedał Prażmów Janowi Antoniemu Rostworowskiemu, kasztelanowi zakroczymskiemu. Od rodziny Rostworowskich dobra prażmowskie kupił w 1800 r. Piotr Czołhański [obecnie nazwisko to zapisuje się przez ,,ch" - Czołchański - przyp. red.]. Rozpoczął on budowę – istniejącego do dziś – kościoła, ale wkrótce był zmuszony sprzedać Prażmów. Następnym właścicielem majętności (od kwietnia 1805 r.) był Prusak Wilhelm Antoni von Klewitz. W listopadzie tego samego roku dobra nabył Franciszek Ryx, major wojsk polskich, bratanek słynnego kamerdynera króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. On to ukończył budowę kościoła w Prażmowie.

W 1823 r. Aleksander Ryx (1803-1863), najmłodszy syn Franciszka, sędzia pokoju powiatu czerskiego, stał się właścicielem Woli Prażmowskiej, a od 1832 r. całości majątku. Do dóbr ziemskich Prażmów należały wówczas wsie: Wola Prażmowska, Wola Wilcza, Zawodno i Dziecinów.

Bronisław Feliks Ryx (1837-1913) otrzymał od ojca Aleksandra w 1862 r. plenipotencję do zarządzania majątkiem. Młody dziedzic miał świetne kwalifikacje, był absolwentem akademii rolniczej w Hohenheim pod Stuttgartem. Nadszedł jednak rok 1863, był on znamienny dla historii rodziny i majątku Ryxów. W dniu 5 sierpnia między Prażmowem a Raciborami rozegrała się potyczka między wojskami rosyjskimi a rawskim oddziałem powstańczym dowodzonym przez Grabowskiego. W walce poległo 8 powstańców, których pochowano na cmentarzu prażmowskim. Z imienia i nazwiska rozpoznano tylko jednego, strzelca Władysława Zaborskiego, nazywanego w partii powstańczej sekretarzem. Pozostałych 6 strzelców i 1 ułana nie zidentyfikowano. Wśród nich trzej „tak byli okryci ranami siecznej broni zadanemi, że rysopisu ich zrobić nie można było”. Na cmentarzu prażmowskim znajduje się grób z tablicą informującą o 11 powstańcach poległych 6 sierpnia. W księdze metrykalnej parafii Prażmów z 1863 r. spisano jednak pod datą 5 sierpnia akt zgonu ośmiu „żołnierzy polskich” [temat potyczki w Prażmowie występuje z błędami i jest dość rozległy przez co wymaga badań historycznych, nagrobek o którym jest mowa w tekście został wybudowany w latach 80. XX w. W 2013 r. wystawiono nowy pomnik zmieniając datę na poprawną (z 6 na 5 sierpnia), jednak zostawiono liczbę 11 poległych która na razie przyjęła się jako prawdziwa. Na tablicy wypisano również inne nazwiska przewijające się w wspomnieniach Bronisława Ryxa, opracowaniach i księgach metrykalnych - przyp. red.].

Bronisław Ryx również przyłączył się do działań powstańczych. Początkowo walczył w powiecie miechowskim. Brał udział w bitwie pod Małogoszczą. Sformował dwa oddziały powstańcze liczące po 100 ludzi i dokonał napadu na dwie roty piechoty rosyjskiej stojące w Rawie. Tam zdobył broń, następnie uderzył na magazyn soli w Brzesku, a zabrane pieniądze przekazał na cele powstańcze. Od kwietnia do maja był naczelnikiem województwa lubelskiego. W czerwcu 1863 r. wszedł w skład Rządu Narodowego w Krakowie. Po klęsce powstania, w marcu 1864 r. wyemigrował najpierw do Drezna, a potem do Paryża. Audytoriat Polowy (w 1866 r.) uznał Ryxa za zdrajcę i skazał zaocznie na śmierć. Zmęczony życiem na emigracji w 1870 r. osiadł w Krakowie. Pracował początkowo w Bibliotece Jagiellońskiej, a potem wykładał gospodarstwo na wyższych kursach dla kobiet. W 1884 r. postanowił powrócić do swego majątku, ale wkrótce po nielegalnym przekroczeniu granicy został aresztowany i osadzony w więzieniu w Warszawie. Dzięki kaucji w wysokości 50 000 rubli uzyskał zezwolenie na zamieszkanie w Prażmowie, ale pod dozorem policyjnym. Rygory te zniesiono po usilnych staraniach rodziny.

W grudniu tegoż 1863 r. w Krakowie w wieku 60 lat zmarł Aleksander Ryx. Właścicielem Prażmowa tytułem spadku po jego śmierci została wdowa Józefa ze Stawiarskich oraz dzieci Helena, Zofia Konstancja, Bronisław Feliks, Władysław August, Jadwiga Barbara Placyda i Teresa Aleksandra Placyda. Dzięki takiemu podziałowi spadku, skonfiskowane zostały na rzecz Skarbu Królestwa tylko udziały finansowe Bronisława Ryxa, jako uczestnika powstania. Majątek zaś bez uszczerbku pozostał w rękach rodziny.

Na początku XIX w. na rozdrożu dróg „Pieczyskiej” i prowadzącej do „Małego Lasu” znajdowały się grunty gospodarzy wsi Prażmów, które nazywano „Kozieczki”. Jeszcze za życia Aleksandra Ryxa przeprowadzono zamianę. Włościanie osiedli dotąd w Kozieczkach otrzymali w zamian za swe grunty ziemię po lesie, w zachodniej części majątku Prażmów, za borem dębowym „Borek”. Tam, po przeniesieniu chałup, założono osadę Wilcza Wólka.

Bronisław Ryx w latach 1860-1862 zdecydował o przeniesieniu chłopów pańszczyźnianych także z Woli Prażmowskiej do Nowej Woli (Prażmowskiej). Wszyscy zostali oczynszowani, jeszcze przed uwłaszczeniem na mocy ukazu carskiego z 1864 r.

W tym okresie, w północnej  części majątku powstała osada Aleksandrów, która swą nazwę wzięła od imienia dziedzica Aleksandra Ryxa. Utworzono ją na miejscu wyciętego lasu przy granicy z dobrami Łoś, w zamian za grunty majątku użytkowane przez kościół prażmowski. Dobra kościelne na mocy ukazu z 1865 r. przejmowały władze rosyjskie. Początkowo mieli być osadzeni w Aleksandrowie rosyjscy osadnicy wojskowi. Dzięki staraniom Ryxów udało się uniknąć takiego rozwiązania.

W sąsiedztwie Aleksandrowa utworzono osadę Nowy Prażmów na wyciętej części lasu zwanego „Duży Las”. Przenieśli się tu mieszkańcy starej wsi włościańskiej Prażmów, zaś jej grunty włączono do terytorium dworskiego.

Odcisk pieczęci Wójta Gminy Prażmów z połowy XIX w.

W wyniku przeprowadzenia uwłaszczenia chłopów, ziemię na własność otrzymali w 1867 r. w Prażmowie: Maciej Domaniewicz, Łukasz Piekarski, Józef Klimczak, Tadeusz Opaliński, Tymoteusz Cycocki, Michał Rybicki, Kazimierz Matulak, Wojciech Zawadzki, Walenty Dominiak, Antoni Filutowski, Szymon Strzyga, Ignacy Gotek, Jan Stefański, Marcin Luterek, Łukasz Sałach, Wojciech Gieluciński, Walenty Rudkowski, Szymon Pochylski, Franciszek Gieluciński, Antoni Małożniak, Franciszek Matulak, Wincenty Wojciechowski, Antoni Machalski, Andrzej Gorecki, Grzegorz Sałach i Jan Woźniak.

W Woli Prażmowskiej właścicielami gruntów stali się: Józef i Michał Brzeszczakowie, Michał Michalski, Walenty Gieluciński, Stefan Serafin, Michał Zelman, Ludwik Łukaszewicz, Karol Matulak, Jan Matulak, Walenty Gorecki, Antoni Serafin, Tymoteusz Matulak, Józef Brzeszczak, Wojciech Rejniak, Stanisław Serafin, Michał Matulak, Jan Falenciak, Katarzyna Pakulak, Franciszek Matulak, Marcin Matulka, Jan Kowalski, Walenty Żyliński i Mateusz Sadowski.

Mieszkańcom wymienionych wsi przysługiwało prawo do serwitutów: leśnego – zbierania chrustu na opał w lesie zwanym „Duży Las” i pastwiskowego – wypasu bydła wspólnie z dworskim. Stopniowo w wyniku dobrowolnych układów pomiędzy właścicielem Prażmowa a włościanami, otrzymali oni w zamian za służebności leśne dodatkowe grunty.

W 1866 r. dobra ziemskie Prażmów składały się z trzech folwarków: Prażmowa, Woli Prażmowskiej i Dziecinowa. W dwóch pierwszych znajdowały się obszerne ogrody, sady, a także szparagarnia i cieplarnia. Prowadzono też ogrody „dzikie” spacerowe i warzywne. W dobrach była też gorzelnia w Prażmowie oraz młyn wodny z tartakiem w Zawodnem.

Jedyną właścicielką majątku stała się w 1866 r. Józefa ze Stawiarskich Ryxowa, wdowa po Aleksandrze. W następnym roku sprzedała kupcowi z miasta Grodziska Lewi Gutgeldowi obszar zwany „Małym Lasem”, graniczący z dobrami Gościeńczyce. Umowa zawarta na 8 lat dotyczyła wycięcia lasu i sprzedaży drewna. W 1872 r. został sprzedany las dębowy „Borek” leżący na pograniczu wsi Zawodne i folwarku Dziecinów.

Izabella z Kropiwnickich, żona byłego powstańca Bronisława Ryxa nabyła majątek od teściowej w 1875 r. Jej mąż powrócił z emigracji dopiero w 1884 r. Jedyny ich syn Jerzy Ryx (1866-1944) objął w posiadanie Wolę Prażmowską w 1891 r. Wcześniej studiował w Akademii Rolniczej w Wiedniu. Jako dyplomowany agronom rozpoczął metodyczną hodowlę roślin rolniczych, traw i koniczyn. Pomagał matce w prowadzeniu majątku Prażmów i organizowaniu wystaw zootechnicznych. Jerzy Ryx napisał książkę pt. „Monografia dóbr prażmowskich 1805-1905”, wydaną w Warszawie w 1906 r. Opisał w niej pokrótce losy swego majątku i dość obszernie rezultaty własnych poczynań gospodarczych.

W 1899 r. odłączono od dóbr Prażmów folwarki Wolę Prażmowską i Dziecinów-Kozieczki; założono dla nich osobne księgi hipoteczne.

Izabella Ryx zmarła w 1904 r. Dobra odziedziczyły w równych częściach dzieci: syn Jerzy oraz córki Bronisława i Jadwiga. W następnym roku majątek (wraz z przyłączoną ponownie częścią folwarku Dziecinów-Kozieczki) rodzeństwo sprzedało Ottonowi i Emilii małżonkom Kubickim. Jak napisał Jerzy Ryx stało się to „wskutek smutnej niejednomyślności rodziny”.

W 1907 r. po śmierci Emilii Kubickiej należącą do niej połowę dóbr odziedziczyli synowie: Władysław Leon, Stanisław Zygmunt, Mieczysław Lesław, Edward Tadeusz i Zygmunt Bronisław. W dwa lata później po śmierci ojca, bracia przejęli cały majątek i jeszcze w tym samym roku sprzedali Karolowi Kosińskiemu. Kolejnym właścicielem Prażmowa był zamieszkały w Warszawie Ignacy Rodkiewicz. Sprzedał on w 1913 r. część lasu Chilowi Blatt z Warszawy i Mordce Łęga z Grójca.

W 1918 r. dobra nabył Aleksander Mysyrowicz. Celem ratowania posiadłości już w 1921 r. sprzedał szereg działek. Majątek był jednak zadłużony, dlatego w czerwcu 1938 r. Towarzystwo Kredytowe Ziemskie zdecydowało wystawić go na licytację.

Folwark Wola Prażmowska był parcelowany po raz pierwszy w 1923 r. Wówczas stanowił własność Tadeusza Korybut-Daszkiewicza. Kolejne parcelacje miały miejsce w 1929 i 1930 r. Majątek obciążony był pożyczkami Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego. Ostatecznie z początkiem 1935 r. przeszedł na własność Towarzystwa i nosił nazwę „Dobra Wola Prażmowska litera A”. Ponad 354 ha ziemi znajdowało się w rękach 58 użytkowników, którzy na działkach pochodzących z parcelacji byli osadzeni przez poprzedniego właściciela majątku. Ponad 150 ha (przeważnie pastwisk) kupił w 1935 r. Stefan Wójcicki z Warszawy. Uzyskał zgodę Starostwa Powiatowego w Grójcu na sprzedaż w drodze parcelacji pastwiska nadającego się na grunty orne i łąki o obszarze ok. 43 ha, graniczącego od południa z gruntami wsi Błonie. Wieś tę utworzono przy parcelacji folwarku Dziecinów-Kozieczki.

Podczas Pierwszego Powszechnego Spisu Ludności Polski, w dniu 30 września 1921 r. folwark w Prażmowie liczył 8 domów i 131 mieszkańców (w tym 6 wyznania mojżeszowego). Wieś Prażmów składała się z 11 domów zamieszkałych przez 77 osób. Folwark Wola Prażmowska liczył 7 domów, 155 mieszkańców, wieś Wola Prażmowska 24 domy, 157 mieszkańców, Wilcza Wólka 34 domy, 229 mieszkańców, Zawodne 12 domów, 99 mieszkańców, kolonia Aleksandrów 4 domy, 22 mieszkańców [najprawdopodobniej wpisana omyłkowo, chodzi o część Kędzierówki - przyp. red.], wieś Aleksandrów 9 domów i 69 mieszkańców, kolonia Nowa Wola Prażmowska 30 domów i 197 mieszkańców.

Opisywane miejscowości należały do gminy Prażmów, od 1867 r. do gminy Wągrodno.

Z dniem 1 lipca 1952 r. zmieniono nazwę gminy na Wola Wągrodzka. Z jednostki tej wyłączono Wilczą Wólkę i przeniesiono do gminy Kobylin [to samo uczyniono z Gościeńczycami które jednak pod administrację prażmowską nie powróciły - przyp. red.]. W latach 1955-1972 Prażmów był siedzibą Prezydium Gromadzkiej Rady Narodowej. Od początku 1973 r. istnieje Urząd Gminy Prażmów, którego siedziba znajduje się w Woli Prażmowskiej [znajdowała się do 2008 r., wtedy to oddano do użytku budynek Urzędu w Prażmowie - przyp. red.].

Jako herb gminy przyjęto znak [bazujący na herbie] rodu Prażmowskich – Belina.

Obecny herb gminy Prażmów.

Spośród zabytków zasługujących na odwiedzenie należy wymienić przede wszystkim kościół parafialny p.w. Św. Franciszka z Asyżu (dekanat tarczyński), z dwoma ołtarzami bocznymi sprowadzonymi w 1818 r. z kościoła jezuitów w Warszawie. W kościele pochowano zmarłych z rodzin Ryxów i Mysyrowiczów; tablice epitafijne zostały wmurowane w zachodnią ścianę zakrystii. W Prażmowie zachował się też dwór murowany, zbudowany w 1820 r. przez Franciszka Ryxa. Obecnie ma tu siedzibę Ośrodek Zdrowia. Drugi dwór znajduje się w Woli Prażmowskiej. Został wzniesiony w 1826 r. przez Aleksandra Ryxa. Mieści się w nim siedziba Urzędu Gminy i Urzędu Stanu Cywilnego [Dwór w Prażmowie pełnił funkcję siedziby Ośrodka Zdrowia do 2010r., kiedy to oddano do użytku nowy budynek Ośrodka. Po tej dacie dwór popadał w ruinę aż do 2023 r. kiedy to rozpoczęła się jego renowacja. Dwór w Woli Prażmowskiej mieścił instytucje gminne do 2008 r., później, do 2022 r. była tu filia Biblioteki Publicznej Gminy Prażmów. W tym właśnie roku zamknięto budynek ze względu na zły stan techniczny - przyp. red.].

Nad narożną częścią cmentarza góruje kolumna, na której umieszczono figurę św. Heleny.

Kolumna św. Heleny na Cmentarzu Parafialnym w Prażmowie, 2024 r.

Według miejscowej tradycji, spisanej przez Jerzego Ryxa, miała być wystawiona na pamiątkę bitwy ze Szwedami w 1656 r. Znalazła się w obrębie cmentarza, gdy w 1896 r. powiększono jego teren. Kolumna stoi na sztucznie usypanym pagórku, który kryje groby rodzinne Ryxów: Bronisława Feliksa, Izabelli z Kropiwnickich, Michała syna Jerzego zmarłego w dziewiątym miesiącu życia. Na cmentarzu znajduje się też wzmiankowana wyżej mogiła powstańcza.

Ewa i Włodzimierz Bagieńscy

Tekst pochodzi z miesięcznika "Co i jak" (nr 13) 5/1999

Korekta i przypisy: Bartłomiej Kucharski

Zdjęcie nagłówkowe: Nieistniejąca dziś stajnia należąca do majątku w Prażmowie, okres II wojny światowej.