Strona stworzona, dzięki uprzejmości Biblioteki Publicznej Gminy Prażmów, przez miłośników gminy Prażmów. Ustanów 2023
Ustanówek jako własność szlachecka istniał już w XVI wieku. Nazywano go wówczas Ustanówko. Położony był w Ziemi Czerskiej, powiecie (sądowym) czerskim, w parafii Jazgarzewo. Znajdował się w pobliżu skrzyżowania dróg Tarczyn – Czersk i Piaseczno – Warka. Pierwszym znanym z nazwiska dziedzicem wsi był w drugiej połowie XVI w. Dobryski.
Kolejna historyczna wzmianka pochodzi dopiero z 1778 r. Wtedy biskup Okęcki, przeprowadzający wizytację w Jazgarzewie, w opisie wyliczył wszystkie karczmy znajdujące się na terenie parafii m. in. w Ustanówku.
Ustanówek i ,,Wesoła Wólka" na mapie z 1791 r.
W 1803 r. znany wyłącznie z nazwiska Dzierbicki sprzedał dobra Ustanówek z przyległościami Janowi Chrystianowi Bok (Bock).
Wdowa po Janie Bok Karolina Zofia z Kuksów, zamieszkała w Warszawie przy ul. Elektoralnej, w 1818 r. przekazała dobra w ręce swej córki i jej męża. Było to jej jedyne żyjące dziecko. Syn Fryderyk Chrystian Bok, współdziedzic Ustanówka zginął w 1812 r. Młodziutki Bok w wieku około 16-17 lat zaciągnął się do pułku strzelców konnych gwardii króla westfalskiego. Wraz z wojskami napoleońskimi uczestniczył w kampanii rosyjskiej w stopniu furiera. Była to funkcja związana ze służbami kwatermistrzowskimi. Według relacji trzech świadków: gros-majora Jana Schmaucha, jego adiutanta Stanisława Niedzielskiego i majstra siodlarskiego Fryderyka Litza zmarł podczas odwrotu spod Moskwy w zimie 1812 r. w odległości około 8 mil od miasta Wiaźmy. Jeden z wymienionych zeznał przed sądem w Sieradzu w 1821 r. m. in.: „...widziałem na moje oczy tyle razy rzeczonego Fryderyka Chrystiana Bok z innemi żołnierzami na ziemi bez życia leżącego do czego było przyczyną słabe jego zdrowie, a szczególniej głód i zimno”.
Dziedzicząca Ustanówek Katarzyna Karolina Bok wraz z mężem Janem Danielem Berhann – komisarzem magazynu wojennego w Warszawie w 1818 r. zadłużyła się u Izraela Hirschsona. Po pięciu latach już będąc wdową pozostawała nadal dłużniczką kupca warszawskiego Nafthala Izraela Hirschsohna, sukcesora wyżej wymienionego Izraela. Na żądanie wierzyciela dobra Ustanówek wraz z Krępą i Krupią Wólką w grudniu 1822 r. zajął i zaaresztował komornik sądowy.
Ustanówek położony był wówczas w województwie mazowieckim, obwodzie warszawskim, powiecie (sądowym) czerskim i parafii Jazgarzew. Graniczył od wschodu z Dobieszem i Czarnym Lasem, od południa z Uwielinami, na zachodzie z Piskórką i Pęcherami, a na północy z Ustanowem.
Centrum majątku stanowił stary dwór. Zbudowany był z drewna, na ceglanym fundamencie, otynkowany, kryty gontem, z dwoma kominami. Od frontu znajdował się ganek wsparty na dwóch murowanych filarach. Wewnątrz mieściły się 4 izby, 2 alkierze i spiżarka. Budynek miał 11 okien z okiennicami. Całość dodatkowo wzmocniono sześcioma słupami z żelaznymi śrubami. Na zewnątrz urządzono piwnicę.
Do majątku należały dwa domy mieszkalne, drewniane, kryte słomą i częściowo gontami. Mieszkali w nich: Grzegorz Skiliński – karbowy, Mikołaj Górski – stróż dworski, Jan Przedpełski – ekonom i Jakub Szatan – parobek.
W folwarku było dużo zabudowań gospodarczych o różnorodnym przeznaczeniu: stajnia, wołownia i obory, chlewek, kurniki, psiarnia, 2 stodoły, spichrz, wozownia, szopa, szopka na słomę, drwalnia oraz kloaka („z drzewa budowana, gontami pobita z małemi schodkami, o dwóch wejściach, na klucz zamykane jedno”). Na podwórzu była też studnia cembrowana drzewem, z kołem, łańcuchem i kubłem, pod dachem na czterech słupach.
W sąsiedztwie stodół znajdowała się mała sadzawka do pojenia bydła i ogród owocowy liczący około 200 sztuk młodych drzewek, które jeszcze nie rodziły. Z tyłu, za dworem urządzono ogród warzywny i sadzawkę „w której ryby mogą się konserwować”. Dwa dalsze ogrody warzywne znajdowały się po prawej i lewej stronie od wjazdu do dworu. Bramę pomalowano na czerwono, a ogrodzenie całości zabudowań postawiono drewniane.
We wsi Ustanówek było 11 drewnianych, krytych słomą chałup. Wśród nich 8 jednoizbowych z komorą, o dwóch oknach z murowanym kominem; jeden dwojak (dwie izby i dwie komory) oraz czworak. Większość gospodarstw miało też stodołę i drobne budynki gospodarskie (obórki, chlewiki itp.).
W domach tych mieszkali: Maciej Gosliński – kopiarz (odrabiał 2 dni pańszczyzny w tygodniu), Matys Chmieliński – sołtys (3 dni sprzężajem i 1 pieszo), Stanisław Karpiński – kopiarz (2 dni pieszo), Antoni Karpiński – pastuch dworski, Szymon Orzechowski – parobek dworski, Maciej Orzechowski – kopiarz (2 dni pieszo), Jan Orzechowski – parobek dworski, Kazimierz Marchewka – kopiarz (2 dni pieszo), Franciszek Pawlikowski – parobek dworski, Piotr Chmieliński – gospodarz (3 dni sprzężajem i 1 pieszo), Łukasz Bogusz - gospodarz (2 dni sprzężajem i 1 pieszo), wdowa Franciszkowa Karpińska – kopiarka (2 dni pieszo), Aleksy Chmieliński – gospodarz (3 dni sprzężajem i 1 pieszo), Sebastian Złotkowski – gospodarz (2 dni sprzężajem i 1 pieszo).
W czworaku mieszkali: Żyd Benisz mający ogród warzywny, za który latem każdego roku miał kopać rowy, Adam Czekaj – parobek dworski, Balcer Budek – kopiarz (2 dni pieszo) i Józef Orzechowski – kopiarz (2 dni pieszo).
Spośród wszystkich jedenastu chałup jedna była niezamieszkała, pusta – „rudera” bez komina i okien.
W Ustanówku działała też kuźnia. Wystawiono ją z drewna, z murowanym kominem, dach pokryto gontem. Mieszkał tam, w jednej izbie, z jednym oknem i ciemną komorą kowal Bartłomiej Laskowski. Płacono mu rocznie 120 złotych, za to „robił robotę dworską”. Obok kuźni w drewnianej węglarni wypalano węgiel drzewny.
W środku wsi znajdowała się drewniana karczma, pokryta gontami, o jednym kominie. Wewnątrz była tylko jedna izba i komora. Obok zbudowano gorzelnię i stajnię z wrotami na przestrzał. Wymienione zabudowania „utrzymywał” arendarz Lewek Lagenbaum, szynkujący własne trunki i płacący dworowi rocznie 400 zł. Wodę czerpano ze studni cembrowanej drewnem, z żurawiem i kubłem.
Do majątku Ustanówek należała również osada karczemna Krupia Wólka zwana dawniej Wólką Uwielińską [na mapie z 1791 r. występuje jako ,,Wesoła Wólka" (,,wulkawesola") - tak najprawdopodobniej nazywała się karczma - przyp. red.]. Tutejsza karczma, w odróżnieniu od wyżej opisanej, była większa, murowana, pokryta gontami, o 4 izbach, komorze i 5 oknach. Dwa pokoje zajmował karczmarz Marcin Wiciński, trzeci ubogi zwany Kazimierzem, czwarty pozostawał pusty, być może czekał na przyjezdnych. Obok karczmy znajdowała się stajnia i cembrowana studnia.
Odcisk pieczęci Wójta Gminy Ustanówek z 1820 r.
W trzeciej i czwartej dekadzie XIX w. właścicielami Ustanówka z przyległościami byli Polidor Nyko wraz z żoną Anielą Berchan.
Nabywcą dóbr w 1848 r. został Ignacy Szymanowski, syn Waleriana dziedzica pobliskich dóbr Łubna. Jeszcze w tym samym roku nowy właściciel sprzedał Ickowi Blassowi kupcowi z Góry Kalwarii drewno z lasu leżącego przy granicy z dobrami Dobiesz. Umowa obejmująca prawo ścinania, obróbki i wywózki drewna miała obowiązywać przez 8 lat.
W dwa lata później jako właściciel Ustanówka wymieniony jest Julian Zaszczyński, zamieszkały na miejscu w samych dobrach. W 1852 r. właścicielem Ustanówka staje się kolejny jego mieszkaniec – doktor medycyny Jerzy Sożański.
Włościanie zamieszkali w Ustanówku otrzymali prawo własności gruntów w 1867 r. Tabela likwidacyjna wsi wymienia następujących gospodarzy: Michała Zelmana, Antoniego Tarczyka, Michała Chmielewskiego, Józefa Zakrzewskiego, Ignacego Dąbrowskiego, Karola Gostyńskiego, Franciszka Dobrzalskiego i Łukasza Wojciecha. Wymienieni otrzymali dodatkowo prawo wypasu 11 sztuk bydła na gruntach folwarcznych, pozyskiwania zbieraniny z lasu w ilości, jaką można było wynieść na plecach oraz prawo do czerpania drewna na naprawę budynków. W 1881 r. w zamian za wymienione uprawnienia serwitutowe nadano włościanom dodatkowy przydział ziemi.
Właścicielem Ustanówka w 1867 r. był Henryk Łempicki, zamieszkały na miejscu. Gdy zmarł w 1873 r., na Pradze, pozostawił żonie Helenie dobra Ustanówek i Grochów (gdzie małżonkowie ostatnio mieszkali).
Dziesięcinę z majątku Ustanówek płacono kościołowi w Jazgarzewie po 40 zł rocznie aż do likwidacji tego prawa w 1866 r.
Na licytacji publicznej, która odbyła się w 1875 r. dobra Ustanówek, poszerzone o zakupioną przez Łempickiego część folwarku Czachów, kupił za 29 100 rubli srebrem Wacław Dębski zamieszkały we wsi Wrońskie w powiecie płońskim. Do zarządu i administrowania dobrami upoważnił swego brata Mieczysława podprokuratora Sądu Apelacyjnego w Warszawie.
W 1882 r. folwark Ustanówek liczył 3 budynki murowane i 18 drewnianych, a wieś składała się nadal z 8 osad włościańskich.
W końcu XIX wieku kolejny właściciel dóbr zalegał w spłacie rat pożyczki na rzecz Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego w Warszawie. W 1890 r. planowano przeznaczyć majątek do sprzedaży przymusowej na licytacji publicznej.
Mieczysław Dębski w 1892 r. sprzedał większą część swej własności o powierzchni 105 ha z zabudowaniami gospodarczymi folwarku. Grono nabywców tworzyło 26 gospodarzy. Pochodzili z tej samej gminy (Ustanów [błąd, chodzi o gm. Wągrodno - przyp. red.]), sąsiedniej Kąty (Łubna, Solec, Szymanów, Podłęże Brzeskie, Wólka Załęska), z pobliskich gmin Drwalew i Wilanów oraz z miejscowości położonych w powiatach garwolińskim, kozienickim, sochaczewskim i węgrowskim. Nabywcy zawiązali Towarzystwo Krupia Wólka, co umożliwiło im uzyskanie pożyczki aż na 34 i pół roku w Banku Ziemskim Włościańskim w Warszawie.
Ustanówek na mapie z 1914 r.
W Polsce niepodległej, podczas pierwszego Powszechnego Spisu Ludności Rzeczypospolitej Polskiej, przeprowadzonego w dniu 30 września 1921 r. wieś Ustanówek miała 10 budynków mieszkalnych i 62 mieszkańców – wyłącznie katolików, kolonia Ustanówek 6 budynków, 25 mieszkańców – katolików. W Krupiej Wólce było aż 20 budynków. Ludność tej kolonii liczyła wówczas 84 katolików i 24 ewangelików.
Ustanówek należał do gminy o tej samej nazwie do 1867 r., od 1867 do 1952 r. do gminy Wągrodno, w latach 1952-1954 do gminy Wola Wągrodzka, od początku 1955 do końca 1972 r. do gromady Uwieliny, a od 1973 r. znajduje się w gminie Prażmów [podobną historię przynależności administracyjnej ma Krupia Wólka - przyp. red.].
Sam Ustanówek od lat sześćdziesiątych jest częścią wsi Jeziórko [Jeziórko po raz pierwszy pojawia się przy okazji Spisu w 1921 r., jest to ciekawy przypadek, kiedy mniejsza, młodsza wieś pochłania większą i starszą. Dlatego czasami wieś Jeziórko nazywana jest wsią Jeziórko-Ustanówek - przyp. red.].
Nazwa wsi Ustanówek jest szerzej znana dzięki przystankowi kolejowemu na linii Warszawa – Radom [otwartej w 1934 r. - przyp. red.].
Wieś Jeziórko–Ustanówek [i wieś Krupia Wólka] przypisana jest obecnie do Parafii Świętego Jana Chrzciciela w Kędzierówce, erygowanej w 1976 r.
Ewa i Włodzimierz Bagieńscy
Tekst pochodzi z miesięcznika "Co i jak" (nr 23) 3/2000
Korekta i przypisy: Bartłomiej Kucharski
Zdjęcie nagłówkowe: Ustanówek i Krupia Wólka na mapie z 1839 r.